Mchakato wa Uchopezi katika Utohozi wa Maneno ya Kireno Yaliyoingia katika Kiswahili

Abstract

Kutokana na kutofautiana kwa lugha ya Kireno na Kiswahili, maneno ya Kireno yanapoingia katika Kiswahili hulazimika kutoholewa ili yafanane na muundo wa Kiswahili na yaweze kukubalika. Mchakato wa uchopezi ni mojawapo kati ya michakato maarufu inayotumika katika utohozi wa manenomkopo. Kwa msingi huo, makala hii imechambua kwa kina aina mbalimbali za uchopezi zilizotokea wakati wa utohozi wa maneno ya Kireno yaliyoingia katika Kiswahili. Data za makala hii zimekusanywa kwa kutumia majadiliano ya kikundi lengwa yaliyohusisha wanaetimolojia 3 na uchambuzi wa nyaraka uliohusisha kamusi ya Johnson (1939), makala ya Prata (1983) na kamusi ya TUKI (2019) zilizopatikana kwa njia ya kukusudia. Kwa kutumia NFUU, makala imebaini kutokea kwa uchopezi mwanzo, kati na paragoji wakati maneno ya Kireno yalipoingia katika Kiswahili. Kati ya aina hizo, uchopezi kati hasa ule wa anaptiksis kabla ya kimadende hutokea zaidi kuliko aina nyingine. Aidha, katika aina za sauti zinazochopekwa, uchopezi wa irabu hutumika zaidi ukilinganisha na uchopezi wa konsonanti na irabu ya juu nyuma viringe [u] ndiyo inayotumika zaidi wakati irabu ya kati nyuma viringe [ɔ] haitumiki sana. Kutokana na matokeo hayo, makala hii inapendekeza kuwa ukopaji ni njia muhimu ya kupanua msamiati wa lugha. Kwa hiyo, hauna budi kuchukuliwa kwa mtazamo chanya. Halikadhalika, NFUU ni vyema ikazingatiwa katika uchambuzi wa mabadiliko ya lugha kutokana na umuhimu wake wa kuyahalalisha maumbo ya lugha ngeni kukubalika katika lugha pokezi.